ΧΩΡΙΟ ΕΛΑΤΑ

 Ελάτα είναι ένα μικρό χωριό της νοτιοδυτικής Χίου, σε οδική απόσταση 23 χιλιομέτρων από την πόλη της Χίου. Παλαιότερα ήταν έδρα κοινότητας, αργότερα αποτελούσε ένα από τα εννέα δημοτικά διαμερίσματα του Δήμου Μαστιχοχωρίωνκαι σήμερα ανήκει στον Δήμο Χίου. Η Ελάτα είναι πραγματικά ένα από τα 22 περίπου χωριά της νότιας Χίου όπου καλλιεργείται, εκεί και πουθενά αλλού στον κόσμο, το μαστιχόδεντρο ή μαστιχοφόρος σχίνος (Pistacia lentiscus, var. Chia) από το οποίο εξάγεται η μαστίχα.

Η Ελάτα βρίσκεται σε ημιορεινή περιοχή, σε έξαρμα βραχώδους λόφου (λόφος Μύλος ή Αλώνια) του οποίου η κορυφή βρίσκεται στα νότια του χωριού και εκεί είχαν κτισθεί τρεις ανεμόμυλοι που σώζονται ακόμα σε ημιερειπωμένη κατάσταση. Το μεσοσταθμικό υψόμετρο είναι 190 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Το χωριό υδροδοτείται πλέον από τη λιμνοδεξαμενή του Αγ.Γεωργίου. Η θέση του χωριού, αρκετά μακριά από την ακτή, με θέα προς το ανοικτό Αιγαίο Πέλαγος δυτικά της Χίου, αλλά χωρίς οπτική επαφή με την εγγύτερη παραλία (τον όρμο της Αγίας Ειρήνης) υποδηλώνει σαφέστατα, μαζί με την αρχιτεκτονική του χωριού, το φόβο των πειρατών, που αποβιβάζονταν κατά το Μεσαίωνα και μέχρι την Τουρκοκρατία στις ακτές, και έκαναν επιδρομές στα χωριά για να λεηλατήσουν τη μαστίχα και τα άλλα προϊόντα τους. Συγκεκριμένα, στην Ελάτα διασώζεται, αν και σε μικρότερο βαθμό από ό,τι στα Μεστά, η μορφή του «χωριού-κάστρου», κλειστού με τείχος που διαμορφώνουν οι ίδιοι οι τοίχοι των εξωτερικών σπιτιών, τα οποία ήταν ενωμένα μεταξύ τους, όπως ενωμένα στο ύψος του πρώτου ορόφου είναι και τα σπίτια του χωριού, αφήνοντας από κάτω τα εσωτερικά δρομάκια να σχηματίζουν κάπου-κάπου μικρές σήραγγες. Η ίδια μορφή σώζεται και στα μαστιχοχώρια Ολύμποι και Πυργί.`Οπως και στα Μεστά, ο φόβος των πειρατών συγκέντρωσε τους κατοίκους παλαιότερων μικρών μεσοβυζαντινών οικισμών της περιοχής, 7 στην περίπτωση της Ελάτας, που έχτισαν το καστροχώρι, ίσως περί το 1300 μ.Χ.. Ονόματα αυτών των «πολισμάτων» που σώζονται είναι: Αγ. Ειρήνη, Μαλλός, Μητρόθια, Αλμυρός, Αγία Παρασκευή. Σύμφωνα μάλιστα με τους κατοίκους, η ονομασία του χωριού οφείλεται στο «ελάτε, ελάτε», που φώναζαν στους κατοίκους των γύρω οικισμών να μπουν στο καστροχώρι, όταν από τις βίγλες τους ειδοποιούσαν ότι πλησίαζαν πειρατικά (για έλατα δεν μπορεί να γίνει καν λόγος). Επίσης, οι διάφορες ονομασίες σε κοντινές εξοχικές περιοχές δεν είναι ίσως τυχαίες: προέρχονται από τα ονόματα των αρχαίων θεών που λατρεύονταν στους συγκεκριμένους χώρους π.χ. Δημητριά, η περιοχή όπου λατρευόταν η θεά Δήμητρα. Οι κάτοικοι της Ελάτας, που ονομάζονται Λατούσοι στο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα, δεν αναζήτησαν ποτέ την τύχη τους στη θάλασσα, αντίθετα με τους κατοίκους της βόρειας Χίου που εξαιτίας της απουσίας μαστιχόδενδρων και του ιδιαίτερα άγονου εδάφους στράφηκαν προς την ναυτιλία και κατέστησαν τη νήσο Χίο πρωταγωνίστρια στην ελληνική εμπορική ναυτιλία. Οι Λατούσοι δεν ασχολούνται ούτε καν με το ψάρεμα, τουλάχιστον στο βαθμό που ασχολούνται οι κάτοικοι των γειτονικών χωριών της δυτικής πλευράς, των Μεστών και του Λιθίου. Σε αυτό συνέτεινε και ο πυκνός ελαιώνας στα δυτικά και κάτω από το χωριό. Ο de Thevenot (Voyage de M. de Thevenot en Europe, Asie et Afrique, 3<sup>η</sup>έκδ. `Αμστερνταμ 1727, τ.Ι, σσ.312,316-7, αναφέρεται από τον Hubert Pernot στο Η νήσος Χίος) γράφει ότι στα χρόνια του οι Λατούσοι ασχολούνταν όλοι με την περδικοτροφία, με την ασυνήθιστη δηλαδή εκτροφή ενός άγριου πουλιού (της πέρδικας) σαν να ήταν πρόβατο: «Είναι ένα περίεργο φαινόμενο να βλέπεις πώς τρέφουν αυτά τα πουλιά... ...τις μαζεύουν το πρωί όλες γύρω τους μ' ένα σφύριγμα, τις οδηγούν στα χωράφια σαν τους διάνους, και στην αρχή, φθάνοντας σ' ένα λόφο που τις πάνε, τρέχουν ν' αναζητήσουν την τροφή τους καθεμιά στο δικό της τόπο. Το βράδυ εκείνος που τις φροντίζει επιστρέφει στο λόφο και αρχίζει να σφυρίζει πολύ δυνατά. Τότε όλες οι πέρδικες ξανάρχονται και μαζεύονται γύρω του, και κατόπι καθεμιά επιστρέφει στο σπίτι του κυρίου της χωρίς να λείψει καμιά ποτέ τους, κι ακούν τόσο καλά το σφύριγμα εκείνου που τις οδηγεί συνήθως στη βοσκή, ώστε αν σφυρίζει κάποιος άλλος δεν πάνε κοντά του.» Υπήρχε λοιπόν το επάγγελμα του «περδικοβοσκού», που όμως είχε ήδη εκλείψει την εποχή των ταξιδιών του Pernot (1898-99). Περιστασιακά, ακόμα και τον 20^ο αιώνα, έτρεφαν λίγες πέρδικες στα σπίτια, όπως τις κότες.

Η εξέλιξη του πληθυσμού της Ελάτας στις επίσημες απογραφές είναι τυπικό δείγμα μαρασμού της ελληνικής επαρχίας:

Πληθυσμός της Ελάτας

`Eτος απογραφής	Κάτοικοι
1951	574
1961	493
1971	409
1981	335
1991	321
2001	308

Πολλοί παλαιοί κάτοικοι βρίσκονται μετανάστες στις ΗΠΑ, και αρκετοί στην Αθήνα, αλλά και στη Θεσσαλονίκη. Υπάρχει Σύλλογος Ελατούσων Αττικής από τη δεκαετία του 1950. Το 1973 ιδρύθηκε ο Σύλλογος Ελατούσων Νέας Υόρκης «Ο `Αγιος Στέφανος». Το 1979 ιδρύθηκε ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ελάτας «Γ. Βερίτης». Περί το 2000 έκλεισε και το Δημοτικό Σχολείο του χωριού.

Ο ενοριακός ναός (η «χωριοεκκλησιά») τιμάται στο όνομα της Αγίας Τριάδας και ξεχωρίζει από όποια μεριά και αν αντικρύσει κάποιος το χωριό. Με πρωτοβουλίες του μοναχού Παχώμιου γκρεμίστηκε ο κεντρικός πύργος του χωριού-κάστρου και κτίστηκε η εκκλησία, που εγκαινιάστηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 1902. Δίπλα είναι η παλιά μικρή χωριοεκκλησιά του 14 - 15^ου αιώνα, ο `Αγιος Ιωάννης. Πάνω από είκοσι εξωκκλήσια κοσμούν την περιοχή και η ανέγερση νέων συνεχίζεται ακόμα και σήμερα. Ο `Αγιος Μακάριος, κατά την τοπική παράδοση, είναι το πρώτο (;) ξωκλήσι που χτίστηκε στη Χίο. Δυτικά και κάτω από το χωριό, πέρα από τον ελαιώνα, υπάρχει και μοναστήρι, έρημο σήμερα, η Παναγιά Φανερωμένη (το Γενέσιο της Θεοτόκου) με περίτεχνο σκαλιστό τέμπλο, άριστο δείγμα της Χιώτικης λαϊκής τέχνης. Στο πανηγύρι του κάθε χρόνο (8 Σεπτεμβρίου) οι Λατούσοι συγκεντρώνονται εκεί, τρώνε σύμφωνα με το έθιμο ροβιθοπίλαφο και διοργανώνουν την παραδοσιακή μουλαροδρομία με στολισμένα μουλάρια από τη μονή μέχρι το χωριό. Εξίσου σημαντικό είναι και το πανηγύρι του Αγίου Στεφάνου (2 Αυγούστου) που λαβαίνει χώρα τόσο στο νησάκι`Αγιος Στέφανος, όσο και στην πλατεία του χωριού.

Το φυσικό επίνειο της Ελάτας είναι ο όρμος Αγία Ειρήνη με το ομώνυμο εξωκκλήσι, υποτυπώδη παλιότερο μώλο στην αριστερή πλευρά και μεγαλύτερο νέο μώλο στη δεξιά. Βρίσκεται σε απόσταση 3,5 χιλιόμετρα από το χωριό με ασφαλτοστρωμένο δρόμο, και πολύ λιγότερο σε ευθεία γραμμή. Η είσοδος του όρμου είναι προς το βορρά, αλλά η ένταση των μελτεμιών ανακόπτεται κάπως από τα τρία νησάκια: Την Πελαγόνησο (αριστερά), το Μικρό Νησί και τον `Αγιο Στέφανο (δεξιά). Στη δεξιά πλευρά διακρίνεται λατομείο όπου παλιά εξορυσσόταν μάρμαρο με πρασινωπή απόχρωση, για το οποίο ήταν κάποτε γνωστή η Ελάτα. Λίγοι γνωρίζουν ότι παλιά σε σημείο του μυχού του όρμου υπήρχαν ιαματικές εγκαταστάσεις - λασπόλουτρα, που τώρα έχουν εγκαταλειφθεί.

Η Ελάτα είναι η γενέτειρα του ποιητή Γ. Βερίτη, το σπίτι του οποίου σώζεται αναπαλαιωμένο κατά την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Ωστόσο το σημαντικότερο ίσως αξιοθέατο είναι το ωραιότατο καλοκαιρινό ηλιοβασίλεμα, με τον `Ηλιο να δύει στο ανοικτό Αιγαίο Πέλαγος από τον Απρίλιο ως το Σεπτέμβριο, όπως φαίνεται από το ίδιο το χωριό.